محمدطاهر بن علی گجراتیپتنیپَتَنی، محمدطاهر بن علی گُجَراتی، محدّث و رجالی حنفی مذهب قرن دهم است. ۱ - لقب پتنیلقب او را به اختلاف جمال الدّین [۱]
ابن عماد، شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب، ج۸، ص۴۱۰، بیروت ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
و مجدالدّین [۲]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۴، ص۲۶۵، حیدرآباد دکن، ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
ضبط کرده‌اند.
۲ - محل تولدپتنی (فتنی) در سال ۹۱۳ یا ۹۱۴ در پَتَن (فتن) از بلاد گجرات هند به دنیا آمد و قبل از بلوغ حافظ قرآن شد. ۳ - اساتید پتنیاو پانزده سال نزد شیخ برهان الدّین سمهودی و یداللّه سوهی و شیخ ناگوری و چندتن دیگر در موطن خود به تحصیل پرداخت و در حدیث سرآمد علمای گجرات گردید و به ملک المحدّثین شهرت یافت، و در سال ۹۴۴ به حج رفت و پس از زیارت حرمین شریفین در مکّه اقامت گزید و از محضر دانشمندانی چون ابن حجر هَیْتَمی (متوفی ۹۷۴)، ابوالحسن بکری (متوفی ۹۵۲) و شیخ عبدالله عیدروس (متوفی ۹۹۰) استفاده کرد. در این میان بیش از همه از شیخ علی بن حسام الدّین متّقیِ هندی (متوفی ۹۷۵)، صاحب کنزالعمّال، بهره برد و ملازم و مرید او در طریقه قادریّه و شاذلیّه شد. وی در مقدّمه بعضی از آثارش متقّی هندی را ستوده و از او به احترام یاد کرده است. ۴ - بازگشت به وطنپتنی در سال ۹۷۵ به موطن خود بازگشت و به تدریس و تألیف پرداخت. [۳]
عبدالحق بن سیف الدین عبدالحق دهلوی، اخبار الاخیار فی اسرار الابرار، ج۱، ص۲۷۲ـ۲۷۳، چاپ محمد عبدالاحد صاحب، چاپ سنگی دهلی ۱۳۰۹.
[۴]
صدیق حسن خان، ابجدالعلوم، ج۳، ص۲۲۲، بیروت.
[۵]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۴، ص۲۶۵ـ ۲۶۸، حیدرآباد دکن، ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
[۶]
ابن عماد، شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب، ج۸، ص۴۱۰، بیروت ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
۵ - اهمیت تعلیم وتعلم نزد پتنیوی به تعلیم و تعلّم اهمیت بسیاری می‌داد و ارث پدری را صرف طلاّ ب علوم کرد. او با شناسایی شاگردان مستعد و تیزهوش، آنان را به کسب دانش تشویق می‌کرد و تأمین معاش شاگردان بی بضاعت را تا پایان تحصیل به عهده می‌گرفت. ۶ - عمل به وصیت استادپتنی به وصیّت مرشد خود، شیخ علی متقّی، همواره به ساختن و اصلاح مرکّب و دوات برای استفاده دانشجویان می‌پرداخت. [۷]
صدیق حسن خان، ابجدالعلوم، ج ۳، ص۲۲۲، بیروت.
[۸]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۴، ص۲۶۶، حیدرآباد دکن، ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
۷ - علت شهرت پتنیعمده شهرت پتنی به سبب مبارزه با اعتقادات و نظریات سیدمحمد جَوْنپوری (متوفی سال۹۱۰) یکی از مدّعیان مهدویّت است. ۸ - پیروان سیدمحمدسیدمحمد، که قبل از پتنی می‌زیست، پیروان و هواداران بسیاری در میان جماعت بُهره داشت. ۹ - دیدار اکبر شاه با پتنیدر سال۹۸۰ که اکبرشاه تیموری گجرات را فتح کرد با پتنی دیدار کرده، به او اطمینان داد که پیروان جونپوری را چنان‌که او می‌خواهد از بین برده، اصول صحیح اسلام را گسترش دهد. برای این منظور برادر رضاعی خود، خان اعظم عزیز محمد کوکلتاش، را والی گجرات کرد. خان اعظم نیز پتنی را در وصول به مقصد خود یاری کرد.اما پس از برکناری خان اعظم و والی شدن عبدالرّحیم خانخانان (متوفی ۱۰۳۶)، هواداران جونپوری فعالیت خود را آغاز کردند و کار بر پتنی سخت شد. ۱۰ - مرگ پتنیوی به دنبال احساس خطر جانی و نیز برای جلب نظر اکبرشاه، رهسپار اکبرآباد گردید ولی در سال ۹۸۴ (یا ۹۸۶) به دست طرفداران جونپوری در نزدیکی اُجَّیْن به قتل رسید. جنازه او را به پتن برده و در مقبره نیاکانش به خاک سپردند. [۹]
عبدالحق بن سیف الدین عبدالحق دهلوی، اخبار الاخیار فی اسرار الابرار، ج۱، ص۲۷۳، چاپ محمد عبدالاحد صاحب، چاپ سنگی دهلی ۱۳۰۹.
[۱۰]
صدیق حسن خان، ابجدالعلوم، ج۳، ص۲۲۲ـ ۲۲۳، بیروت.
[۱۱]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۴، ص۲۶۷ـ ۲۶۸، حیدرآباد دکن، ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
[۱۲]
ابن عماد، شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب،ج ۸، ص ۴۱۰، بیروت ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
۱۱ - آثار پتنیاز پتنی آثاری به عربی باقی‌مانده است که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: مجمع بحارالانوار فی غرائب التنزیل و لطائف الاخبار (چاپ سنگی لکهنو، ۱۲۴۸، ۱۲۸۴، ۱۳۱۴)، واژه نامه مفصّلی از قرآن و احادیث که شرحی بر صحاح ستّه اهل سنّت نیز به شمار می‌رود. این اثر مهم‌ترین کتاب پتنی است و از زمان تألیف مورد توجه و استفاده دانشمندان واقع شده است، المُغنی (چاپ سنگی دهلی، ۱۲۹۰، ۱۳۰۸، در حاشیة تقریب التّهذیب ابن حجر عسقلانی)، فهرستی از صورت صحیح اسامی رجال حدیث ، تذکرة الموضوعات (قاهره ۱۳۴۳ و بمبئی ۱۳۴۵)، رساله‌ای در احادیث جعلی منسوب به پیامبر صلّی الله علیه و آله وسلّم . ۱۲ - منابع(۱) ابن عماد، شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب، بیروت ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹. (۲) عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، حیدرآباد دکن، ۱۴۱۰/۱۹۸۹. (۳) صدیق حسن خان، ابجدالعلوم، بیروت. (۴) عبدالحق بن سیف الدین عبدالحق دهلوی، اخبار الاخیار فی اسرار الابرار، چاپ محمد عبدالاحد صاحب، چاپ سنگی دهلی ۱۳۰۹. ۱۳ - پانویس
۱۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمدطاهر بن علی گجراتی‌پتنی»، شماره۲۶۷۰. |